Wprowadzając Nowy Ład ustawodawca sformułował kilka celów jakie chciał osiągnąć, jednym z nich jest: Przeciwdziałanie „szarej strefie” w obszarze zatrudnienia i konkurencji.

Idea

W uzasadnieniu rządowego projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw (druk 1532 – przedstawiony Sejmowi 8 września 2021 r.) zaproponowano „rozwiązania dotyczące nielegalnego zatrudniania pracowników, tj. zatrudniania „na czarno” oraz nieujawniania części wynagrodzenia.”

Jak wynika z dalszej części uzasadnienia celem działania ustawodawcy była ochrona konkurencji. Ustawodawca, nie bez przyczyny uznał, że pracodawcy zatrudniający pracowników „na czarno” nie odprowadzając zaliczki na podatek ani składek, nie tylko szkodzą pracownikom, ale ponosząc niższe koszty działalności mogą zaoferować swoje produkty i usługi w niższych cenach co stanowi nieuczciwą konkurencję „w stosunku do firm, które legalnie zatrudniają pracowników oraz ujawniają rzeczywiste wynagrodzenia.”

Do końca 2021 r. stwierdzenie istnienia stosunku pracy albo ujawnienie wypłat części wynagrodzenia „pod stołem” nie zwalniało pracownika z obowiązku rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych (to na nim ciążyło całe zobowiązanie podatkowe z tytułu osiągniętego dochodu), a co więcej pracodawca będący płatnikiem w przypadku zaległych składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne miał prawo domagać się od osoby fizycznej równowartości wpłaconej składki, którą zgodnie z odrębnymi przepisami finansuje pracownik.

Projektodawcy zauważyli, że okoliczności te powoduję, iż dochodzenia praw przez pracowników zatrudnionych nielegalnie (z pominięciem stosownych obowiązków formalnych i bez uiszczania należności publicznoprawnych) jest znacznie utrudnione.

Z powyższych powodów wprowadzono zmiany – obowiązujące od dnia 1 stycznia 2022 r. – do ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) oraz analogiczne zmiany do ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (CIT), a także do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Zmiany te mają charakter rewolucyjny i w praktyce okazują się bardzo dotkliwe dla nieuczciwych pracodawców. Na ich skutek z jednej strony znacznie zwiększa się przychody pracodawcy, a z drugiej ogranicza się możliwość uznania wydatków za koszt uzyskania przychodu, dodatkowo wszelkie składki również obciążą pracodawcę. Pracownik natomiast jest chroniony, nie obciąży go zaległy podatek ani składki.

Jak to wygląda w szczegółach?

Co to znaczy „na czarno”, „nielegalnie”?

O nielegalnym zatrudnieniu lub nielegalnej innej pracy zarobkowej (pracy „na czarno”) obecnie mówimy, gdy dochodzi do:

a) zatrudnienia przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków,

b) niezgłoszenia osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,

c) podjęcia przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.

Powyższe wynika z art. 2 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 690 z późn. zm.). Warto zauważyć, ze większość konsekwencji opisanych powyżej dotyczy sytuacji opisanej w punkcie a).

PIT/CIT

Po stronie pracownika sytuacja jest bardzo komfortowa, albowiem obecnie całkowicie wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych są przychody pracownika z tytułu nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tj. zatrudnienia przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków) oraz przychody pracownika w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym. Innymi słowy pracownik od ujawnionego wynagrodzenia, które pobierał w okresie pracy an czarno lub częściowo „pod stołem” nie zapłaci podatku dochodowego.

Po stronie pracodawcy sytuacja jest zgoła odmienna.

Przychody. Zarówno w PIT jak i CIT przychodem pracodawcy jest od 1 stycznia 2022 r.

a) wartość pracy osoby zatrudnionej nielegalnie w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2021 r. poz. 1100, 1162 i 1621) ustalona za każdy miesiąc, w którym zostało stwierdzone nielegalne zatrudnienie, w wysokości równowartości minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym miesiącu na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2020 r. poz. 2207), przy czym przychód powstaje na dzień stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia;

b) wartość przychodu pracownika, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 151 ustawy o PIT, czyli przychodu, który korzysta ze zwolnienia.

Oznacza to w praktyce, że podatkowy ciężar zwolnienia z PIT pracownika przeniesiony zostaje na pracodawcę, który (w pewnym uproszczeniu) zapłaci symetryczny podatek, ale również na pracodawcę spada swoista sankcja podatkowa, gdyż musi rozpoznać przychód w postaci minimalnego wynagrodzenia za pracę za miesiące, w których stwierdzono nielegalne zatrudnienie. Ów przychód ustala się także w przypadku, gdy wynagrodzenie z tytułu nielegalnego zatrudnienia zostało faktycznie wypłacone osobie nielegalnie zatrudnionej, co potwierdza sankcyjny charakter przyjętego rozwiązania.

Koszty. Pracodawca nie może uznać za koszt uzyskania przychodu ani wynagrodzenia pracownika, ani składek odprowadzonych do ZUS.

Nie uważa się obecnie za koszty uzyskania przychodu wypłaconych, dokonanych lub postawionych do dyspozycji wypłat, świadczeń oraz innych należności z tytułu nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz wypłaconego pracownikowi wynagrodzenia w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym. Podobnie kosztem podatkowym nie będą opłacone do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składki, o których mowa w art. 16 ust. 1e ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.

Składki

Jak wynika z art. 16 ust. 1e ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w przypadku stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 690 i 830) lub zaniżenia podstawy wymiaru składek pracowników, składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe od wynagrodzenia z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz od części nieujawnionego wynagrodzenia nie obciążają ubezpieczonego i opłacane są w całości z własnych środków przez płatnika składek.

W przypadku składki zdrowotnej jest podobnie, składkę osób, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 151 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (czyli pracowników zatrudnionych nielegalnie), od części wynagrodzenia, które podlega zwolnieniu od podatku dochodowego, opłaca pracodawca. Powyższe wynika z art. 86 ust. 1 pkt 15a ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1285 z późn. zm.).