Zasada powszechności opodatkowania a rzeczywistość gospodarcza

Z art. 84 Konstytucji RP wynika powszechny obowiązek do ponoszenia określonych w ustawach ciężarów i świadczeń publicznych (w tym podatków). Przepis ten wyznacza zasadę powszechności opodatkowania. Praktyka życia gospodarczego pokazuje jednak, że w niektórych przypadkach przedsiębiorca nie jest w stanie udźwignąć tych ciężarów. Wypadki losowe, nieuczciwy kontrahent i utrata płynności finansowej, zmiana prawa (także przepisów podatkowych!), nagła i nieoczekiwana zmiana uwarunkowań gospodarczych, w których prowadzona jest działalność firmy, pogorszenie koniunktury czy nawet zdrowia,  powodują, że podatnik staje przed widmem bankructwa. Czy w takim wypadku można liczyć na umorzenie powstałych już zaległości podatkowych?

Umorzenie zaległości w Ordynacji podatkowej

Zgodnie z art. 67a § 1 pkt 3 Ordynacji podatkowej organ podatkowy, na wniosek podatnika, może umorzyć zaległość podatkową wraz z odsetkami za zwłokę – w przypadkach uzasadnionych:

• ważnym interesem podatnika lub
• interesem publicznym

W systemie prawa podatkowego istnieje zatem mechanizm, który pozwala podatnikowi na uwolnienie się od ciążących na nim zaległości podatkowych we wskazanych wyżej przypadkach. Problem polega na tym, że przesłanki ważnego interesu podatnika i interesu publicznego tradycyjnie już interpretowane były bardzo restrykcyjnie. Co więcej, ponieważ art. 67a Ordynacji daje organom podatkowym luz decyzyjny co do zastosowania ulgi w spłacie zobowiązań (organ „może” umorzyć zaległość, w świetle tego przepisu zatem, wcale nie musi!), organy podatkowe często odmawiały umorzenia zaległości podatkowych mimo zaistnienia ustawowych przesłanek.

Nowe orzecznictwo – nowa perspektywa?

W tym kontekście warto odnotować precedensowy wyrok NSA z 10 lutego 2016 r. (sygn. akt II FSK 3139/13), w którym Sąd zwrócił uwagę, że instytucja umorzenia zaległości podatkowych nie może być ograniczana wyłącznie do sytuacji, w których brak możliwości zapłaty podatku wynikał z okoliczności nadzwyczajnych takich jak np. powódź czy pożar. NSA zauważył, że pojęcie ważnego interesu podatnika funkcjonuje w szerszym znaczeniu. Przesłanka ważnego interesu podatnika, uzasadniająca umorzenie zaległości podatkowych, może również wystąpić w związku ze znacznym wzrostem wydatków i spadkiem dochodów firmy, ale także koniecznością ponoszenia wydatków na ochronę zdrowia własnego czy członków najbliższej rodziny. Sąd podkreślił, że organ podatkowy w postępowaniu podatkowym powinien przeanalizować całokształt sytuacji ekonomicznej podatnika.

Interes podatnika a interes publiczny

Częstą praktyką jest przeciwstawianie interesu podatnika interesowi publicznemu. Mówi się, że w interesie publicznym leży płacenie podatków, a umorzenie zaległości podatkowej z tą wartością jest sprzeczne. NSA w powołanym wyżej wyroku z 10 lutego 2016 r. zauważył, że umorzenie zaległości podatkowej nie stanowi przywileju „samego w sobie”. Jest to raczej pomoc państwa podatnikowi udzielona w celu uniknięcia sytuacji, w której egzekucja podatku doprowadziłaby do skutków niepożądanych – także właśnie w świetle interesu publicznego. Innymi słowy organ podatkowy powinien rozważyć, czy w interesie publicznym leży ściągnięcie zaległych podatków i np. doprowadzenie do upadłości podatnika, czy też może lepszym – z punktu widzenia interesu publicznego – rozwiązanie nie byłoby umorzenie tych zaległości i stworzenie przedsiębiorcy szans „odbicia się od dna”, utrzymania miejsc pracy (w razie utraty pracy być może państwo musiałoby ponosić koszty świadczeń socjalnych!) oraz rozwoju firmy i zapewnienia dalszych wpływów podatkowych do budżetu w przyszłości. Myślenie organu podatkowego powinno być tu zatem długookresowe, a spektrum okoliczności branych pod uwagę przy ocenie spełnienia przesłanki interesu publicznego – szerokie. Pojęcie interesu publicznego nie musi (i często nie jest) być sprzeczne z przesłanką ważnego interesu podatnika. Wartości stojące za tymi dwoma pojęciami mogą być bowiem tożsame.