Podział na koszty pośrednie i bezpośrednie  

Na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT, nie uważa się za koszty uzyskania przychodów wydatków na objęcie lub nabycie udziałów albo wkładów w spółdzielni, udziałów (akcji) oraz papierów wartościowych, a także wydatków na nabycie tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych.

Wydatki takie są jednak kosztem uzyskania przychodu z odpłatnego zbycia tych udziałów w spółdzielni, udziałów (akcji) oraz papierów wartościowych, w tym z tytułu wykupu przez emitenta papierów wartościowych, a także z odkupienia albo umorzenia tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych, z zastrzeżeniem ust. 7e. 

Użycie przez ustawodawcę określenia „wydatki na nabycie”, o których mowa w tym przepisie oznacza, że do kosztów uzyskania przychodów – ale dopiero z chwilą sprzedaży udziałów lub akcji – zalicza się wydatki bezpośrednio warunkujące nabycie tych udziałów lub akcji, tj. takie, bez których poniesienia skuteczne nabycie udziałów lub akcji nie byłoby możliwe.

Takimi wydatkami są np. cena zakupu udziałów (akcji), prowizja biura maklerskiego, podatek od czynności cywilnoprawnych, koszty opłat notarialnych, sądowych oraz opłat skarbowych związane z ich zakupem. Do wydatków tych należą wydatki związane bezpośrednio z nabyciem akcji (udziałów), które ponoszone są co do zasady w związku z zawarciem umowy zakupu udziałów/ akcji.  

Zatem zasada ta nie odnosi się do innych wydatków, które nie były wydatkami na nabycie udziałów/akcji. 

Do kosztów, które nie są bezpośrednio związane z nabyciem udziałów zalicza się tzw. koszty transakcyjne. Tą drugą grupą wydatków związanych z nabyciem akcji (udziałów) spółek są wydatki, których celem jest zrealizowanie transakcji w sposób możliwie efektywny i bezpieczny pod względem kosztowym, czasowym oraz prawnym.

Są to m.in. koszty doradztwa prawno-podatkowego, doradztwa finansowego, doradztwa informatycznego, wyceny udziałów, koszty badania pod kątem prawnym, podatkowym, finansowym, technicznym i środowiskowym (tzw. due diligence), koszty doradztwa związanego ze wsparciem w pozyskiwaniu niezbędnych zgód od organów regulacyjnych oraz doradztwa w procesie wypełniania wskazanych przez te organy warunków, od których ta zgoda jest uzależniona, koszty doradztwa w zakresie przygotowania projekcji finansowych, koszty wyjazdów (koszty usług hotelowych, biletów lotniczych) w sprawach dotyczących nabycia ww. akcji (udziałów), koszty profesjonalnego wsparcia w zakresie negocjacji warunków nabycia akcji (udziałów) i szczegółów dokumentacji kontraktowej. 

Powyżej zaprezentowany podział na koszty bezpośrednio związane z nabyciem udziałów oraz koszty pośrednie powszechnie akceptowany jest przez organy podatkowe (por. interpretacja z 14 kwietnia 2021 r., znak 0114-KDIP2-2.4010.46.2021.1.AS, z 14 września 2023 r., znak 0114-KDIP2-2.4010.342.2023.2.SP, z dnia 3 czerwca 2019 r., sygn. 0111-KDIB1-3.4010.135.2019.1.MO).  

Podział na powyżej wskazane dwie kategorie kosztów determinuje moment ich rozliczenia.  

Koszty bezpośrednio związane z przychodami (moment potrącenia) 

Zasady potrącalności kosztów uzyskania przychodów bezpośrednio związanych z przychodami i innych niż bezpośrednio związanych z przychodami (tzw. koszty pośrednie) są odrębnie unormowane w ustawie o CIT w art. 15 ust. 4, 4b-4d. 

Zgodnie z art. 15 ust. 4 ustawy o CIT, koszty uzyskania przychodów bezpośrednio związane z przychodami, poniesione w latach poprzedzających rok podatkowy oraz w roku podatkowym, są potrącalne w tym roku podatkowym, w którym osiągnięte zostały odpowiadające im przychody, z zastrzeżeniem ust. 4b i 4c. 

Jednocześnie art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT wyznacza zasadę, że tego rodzaju koszty są kosztem uzyskania przychodu z odpłatnego zbycia tych udziałów (akcji).  

Powyższe oznacza, że koszty bezpośrednio związane z nabyciem udziałów (cena zakupu udziałów (akcji), prowizja biura maklerskiego, podatek od czynności cywilnoprawnych, koszty opłat notarialnych, sądowych oraz opłat skarbowych związane z ich zakupem) będą potrącone w roku podatkowym, w którym uzyskane zostaną przychody z odpłatnego zbycia udziałów.  

Koszty inne niż bezpośrednio związane z przychodami (moment potrącenia) 

Stosownie do art. 15 ust. 4d ustawy o CIT, koszty uzyskania przychodów, inne niż koszty bezpośrednio związane z przychodami, są potrącalne w dacie ich poniesienia. Jeżeli koszty te dotyczą okresu przekraczającego rok podatkowy, a nie jest możliwe określenie, jaka ich część dotyczy danego roku podatkowego, w takim przypadku stanowią koszty uzyskania przychodów proporcjonalnie do długości okresu, którego dotyczą. 

Jak stanowi art. 15 ust. 4e ustawy o CIT, za dzień poniesienia kosztu uzyskania przychodów, z zastrzeżeniem ust. 4a i 4f-4h, uważa się dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku), albo dzień, na który ujęto koszt na podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku), z wyjątkiem sytuacji gdy dotyczyłoby to ujętych jako koszty rezerw albo biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów. 

Powszechnie się przyjmuje, że powyższy przepis wprowadza zasadę, zgodnie z którą w zakresie wszelkich wydatków stanowiących na gruncie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych pośrednie koszty uzyskania przychodów, które w momencie poniesienia, dla celów księgowych, są ujmowane na innych kontach niż kosztowe (tj. nie są księgowane jako koszt), podatnik jest uprawniony do rozpoznania ich w kosztach podatkowych w dacie, pod którą dany wydatek zostanie ujęty w księgach rachunkowych bez względu na rodzaj konta, na jakim zostanie dokonany zapis księgowy, z wyjątkiem sytuacji, gdy dotyczyłoby to ujętych jako koszty rezerw albo biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów. 

Zatem koszty nabycia udziałów inne niż bezpośrednio związane z przychodami z tego tytułu (tzw. koszty pośrednie) ujmowane są na moment ich poniesienia na podstawie otrzymanej faktury lub innego dokumentu.  

Źródło kosztów  

Powszechne jest stanowisko organów, zgodnie z którym koszty uzyskania przychodów pośrednio związane z nabyciem udziałów spółki zależnej powinny być zaliczane do źródła przychodów z zysków kapitałowych. Takie stanowisko zaprezentowano w powołanych już interpretacjach.  

Zdaniem organów podatkowych, tego rodzaju koszty transakcyjne zawsze i bezwzględnie należy kwalifikować jako koszty uzyskania przychodów ze źródła – zyski kapitałowe. Zdaniem organów ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie uzależnia kwalifikacji do odpowiedniego źródła przychodów związanych z udziałami/akcjami od celu nabycia przedmiotowych udziałów/akcji. W każdej sytuacji koszty związane z takim nabyciem powinny więc być odnoszone do kosztów związanych z zyskami kapitałowymi. 

Odmienne stanowisko prezentowane jest w ostatnim czasie przez sądy administracyjne. Na szczególną uwagę zasługuje Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 lutego 2023 r., sygn. II FSK 1969/20, w którym sąd uznał, że koszty ekspansji, do których do kosztów tych zaliczono szczegółowo opisane koszty doradztwa strategicznego, inwestycyjnego, podatkowego, prawnego, doradztwa technicznego, badania spółki hiszpańskiej pod kątem prawnym, podatkowym i finansowym (tzw. due diligence), tłumaczeń, podróży służbowych związanych z planowaną transakcją przejęcia spółki hiszpańskiej, inne opłaty, jak np. notarialne poświadczenie dokumentów, opłaty dotyczące pełnomocnictw) mogą być kwalifikowane na podstawie art. 15 ust. 1 tej ustawy jako koszty uzyskania przychodów z działalności niestanowiącej zysków kapitałowych, o których mowa w art. 7b ustawy obejmującej działalność gospodarczą nabywcy akcji lub udziałów. 

Również w odniesieniu do innego rodzaju wydatków stanowiących koszty pośrednio związane z nabyciem udziałów sądy uważają, że mogą one stanowić koszty uzyskania przychodów z działalności niestanowiącej zysków kapitałowych. Przy czym co do zasady wyroki te dotyczą odsetek od pożyczek zaciągniętych na sfinansowanie nabycia udziałów podmiotu zależnego (por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 lutego 2024 r., sygn. II FSK 665/21, Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 20 lipca 2021 r., sygn. II FSK 2627/20, Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 marca 2022 r., sygn. II FSK 1695/20). 

Jak wskazuje się w tych orzeczeniach, możliwość rozpoznania wydatków związanych z finansowaniem nabycia udziałów w innych spółkach jako koszty ogólnej działalności gospodarczej (a nie zyski kapitałowe), uzależniona jest od celu nabycia udziałów podmiotu zależnego. W orzeczeniach tych wskazuje się, że jeżeli wydatki związane z kosztami ekspansji poniesione zostały w celu zwiększenia przychodu z działalności operacyjnej i ocena możliwości wpływu poniesienia tych kosztów na osiągnięcie tego przychodu jest na podstawie art. 15 ust. 1 tej ustawy realna, to istnieje związek pomiędzy tymi kosztami a źródłem przychodu innym niż zyski kapitałowe nawet wtedy, gdy wynikiem ich poniesienia było nabycie akcji innej spółki.

Cel ten może dotyczyć działalności gospodarczej (tzw. operacyjnej), którą prowadzi podmiot nabywający akcje lub udziały i która jest nakierowana na uzyskiwanie innych przychodów niż przychody z zysków kapitałowych. Cel taki może mieć związek z działalnością gospodarczą, która przynosi inne przychody niż zyski kapitałowe. Jako przykład takiego nabywania akcji lub udziałów można wskazać nabywanie akcji lub udziałów podmiotów, których kontrola może mieć pozytywny wpływ na działalność biznesową podmiotu nabywającego te akcje lub udziały. W ramach tego rodzaju działań możliwie jest osiąganie różnorodnych celów gospodarczych, jak np. wkraczanie na nowe rynki, uzyskiwanie kontroli nad podmiotami współpracującymi lub konkurującymi, uzyskiwanie know how. W tej sytuacji nabycie akcji lub udziałów służy uzyskaniu przychodów ze źródła innego niż zyski kapitałowe ewentualnie i tym samym może służyć utrzymaniu lub zabezpieczeniu tego źródła (innego niż zyski kapitałowe). 

Mimo wielu pozytywnych wyroków, co do możliwości uznania kosztów okołotransakcyjnych (w tym odsetek od pożyczek na sfinansowanie nabycia udziałów) do kosztów innych niż związane ze źródłem zyski kapitałowe, stanowisko to nie jest jednolicie prezentowane.

Z odmiennych wyroków i interpretacji wynika, że koszty inne niż wskazane w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT (np. odsetki od pożyczki zaciągniętej w celu sfinansowania nabycia udziałów /akcji) mają związek z przychodami, kwalifikowanymi jako przychody z zysków kapitałowych. W konsekwencji koszty związane z ww. wydatkami poniesionymi z tytułu finansowania tej transakcji (tj. odsetki) powinny być rozpoznawane jako koszty pośrednie poniesione ze źródła jakim są zyski kapitałowe. Takie stanowisko prezentowane jest m.in. w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 18 grudnia 2019 r., sygn. I SA/Bd 679/19 (orzeczenie prawomocne), wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 13 listopada 2019 r., sygn. I SA/Wr 617/19 (orzeczenie prawomocne), interpretacji z dnia 16 listopada 2023 r., znak 0114-KDIP2-2.4010.519.2023.1.AS, interpretacji z dnia 19 grudnia 2023 r., znak 0111-KDIB1-1.4010.667.2023.1.KM. 

Podsumowując, należy wskazać, że o ile w praktyce i orzecznictwie wykształcił się dość jednolity pogląd w zakresie podziału kosztów na koszty bezpośrednio związane z nabyciem udziałów oraz koszty pośrednie takiej transakcji, o tyle wątpliwości wciąż budzi kwestia przypisania do właściwego źródła przychodów kosztów pośrednio związanych z nabyciem udziałów. Ponosząc zatem wydatki, które pośrednio warunkują nabycie udziałów zastanowić należy się zatem nad ich właściwym przypisaniem do źródła przychodów. Jak wynika z przytoczonego orzecznictwa okolicznością, która może przesądzać o kwalifikacji do źródła przychodów może być m.in. cel nabycia udziałów spółki zależnej, związany z osiąganiem różnorodnych celów gospodarczych, w szczególności rozwój działalności operacyjnej.  

Rekomendowanym jest zatem każdorazowa analiza okoliczności danej sprawy, w szczególności w kontekście rodzaju ponoszonych wydatków, a w dalszej kolejności właściwe rozpoznanie momentu poniesienia kosztów i przypisanie do właściwego źródła.